Przywołany nastrojowym tekstem o towarzyszu Tadeuszu Listkowskim – o jego niegdysiejszej działalności na niwie kulturalnej jako sekretarza propagandy komitetu powiatowego PZPR w Iławie – postanowiłem czytelnikom Kuriera dorzucić jeszcze kilka nazwisk i faktów związanych z życiem kulturalnym miasta nad Jeziorakiem w tamtych smutnych ponoć czasach. Nie bynajmniej dlatego, żebym za nimi tęsknił. Z tej jednak przyczyny, aby iławianie – zarówno ci, co urodzili się 20 lat temu, jak i ci, którzy w Iławie mieszkają od zawsze – mogli porównać sobie dzisiejsze osiągnięcia speców od kultury z tym, co działo się tutaj w tamtych, ponoć bezbarwnych czasach.

Pod patronatem Powiatowej Rady Związków Zawodo¬wych w roku 1949 utworzony został Powiatowy Dom Kultury (PDK) w Iławie. Nowo utworzona placówka kulturalna na swoją siedzibę otrzymała budynek przy ul. Jagiellończyka, czyli obecną siedzibę biblioteki miejskiej. W tym pierwszym polskim domu kultury w powojennej Iławie mieściła się mała sala widowiskowa, pokój dla zespołów amatorskich, świetlica oraz Powiatowa Biblioteka Publiczna.

Funkcję kierownika PDK pełnił społecznie przewodniczący Powiatowej Rady Związków Zawodowych Władysław Kołakowski. Poza nim w PDK pracowali dekorator – Henryk Borkowski, reżyser sztuk teatralnych – Eugeniusz Szymański oraz instruktor zespołów chóralnych – Józef Ostrowski. Wiosną 1951 roku Wojewódzka Rada Związków Zawodowych w Olsztynie kierownictwo PDK powierzyła Stanisławowi Węgorzewskiemu.

W roku 1953 na mocy ustawy PDK został przejęty przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, a siedzibę iławskiego PDK przeniesiono do budynku dawnego kasyna oficerskiego na ul. Kościuszki, stanowisko zaś jego kierownika powierzono Krystynie Piwowarczyk.

W PDK działały wtedy: amatorski zespół teatralny prowadzony przez Seweryna Piwowarczyka i jego teścia Wiesława Żylińskiego, zespół muzyczny prowadzony przez Mikołaja Czernego, teatr kukiełek pod kierownictwem Hanki Galardowej, trio muzyczne: Aleksandra Klatt, Jerzy Podwojewski, Adam Jankowski, które pojawiało się też jako sextet z Krystyną Dąbrowską i Hanką Kazimierską, a czasami z innymi dziewczętami i chłopcami jako nonet. Był także Młodzieżowy Zespół Teatralny Adama Jankowskiego i zespół estradowy prowadzony wspólnie przez Adama Jankowskiego i Seweryna Piwowarczyka.

Życie kulturalne Iławy wzbogacała też świetlica PSS „Społem”. Jej kierowniczka Jadwiga Borowiecka razem z prezesem PSS Witoldem Pikulskim brała udział w imprezach organizowanych przez zespoły teatralne i taneczne składające się z pracowników poczty, PKP i PDK.

W Iławie okresu lat 50-ych, 60-ych i 70-ych poza PDK istniały jeszcze inne placówki kulturalne. Dom Kultury „Kolejarz”, gdzie funkcjonował 46-osobowy zespół taneczny. Świetlica w tartaku nr 2 przy ul. Biskupskiej. Świetlica zakładowa IWCS (Iławskiej Wytwórni Części Samochodowych), początkowo mieszcząca się w parterowym budynku na placu przed wejściem do zakładu.

Działające przy iławskich placówkach kulturalnych zespoły artystyczno-teatralne pracowały pod kierownictwem Jadwigi Piwowarczyk z jej mężem Sewerynem i ojcem Wiesławem Żylińskim oraz etatowymi i społecznymi działaczami kultury takimi jak Adam Jankowski, Franciszek Stefański, Helena Wójcicka, Henryk Linowski, Hanna Galarda, Tadeusz i Teodozja Pawłowscy, Czesława Jussel, Krystyna Dąbrowska i wielu innych. Zajmowały corocznie czołowe miejsca na konkursach organizowanych przez Wojewódzki Dom Kultury w Olsztynie. W PDK aktywnie działał młodzieżowy klub modelarski, klub fotograficzny, istniała kawiarnia klubowa, w której iławianie namiętnie grali w brydża oraz w szachy.

Pod koniec lat 50-ych stanowisko kierownika PDK objął Stanisław Węgorzewski, który życie kulturalne miasta wzbogacił, tworząc w PDK Młodzieżową Radę Kulturalną. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych powołała ona swój własny zespół muzyczny „Sygnety”, grający wszechobecny wówczas big-beat. Zespół w składzie: Krzysztof Szczęśniak, Alojzy Wiczliński, Witold Wechmaister i Kazimierz Konieczny, wyposażony przez PDK w instrumenty muzyczne i grający na wykonanym własnoręcznie sprzęcie nagłaśniającym, urządzał bardzo popularne w mieście wieczorki taneczne, tzw. fajfy, ale także dawał oprawę muzyczną imprezom kulturalnym.

W PDK razem ze Stanisławem Węgorzewskim współpracowali: Barbara Piwosz na stanowisku głównej księgowej oraz instruktorzy Stefan Gurzyński, Lucyna i Jerzy Szymanowie, Jerzy Kalinowski, Mikołaj Czerny, Feliks Zbysiński i Aleksandra Klatt.

Było także liczne grono społecznych działaczy kultury, a wśród nich plastyk-dekorator Alojzy Falkowski, Stanisława Ziemacka, Jadwiga Borowiecka, Teodozja i Tadeusz Pawłowscy, Krystyna Dąbrowska, Felicja Gładczenko, Stanisław Hertel, Tadeusz Dziczkaniec, Danuta Nowak, Tadeusz Grzywaczewski, Olgierd Sochacki, Stanisław Siłka, Mieczysław Hoffmann i Włodzimierz Włodarski, który później wyruszył z Iławy na studia teatralne.

W roku 1975 w związku z reformą administracyjną kraju i likwidacją powiatów, Powiatowy Dom Kultury w Iławie najpierw przejęty został przez Wojewódzki Dom Kultury (WDK) w Olsztynie i pod nazwą „Iławski Dom Kultury” organizował życie kulturalne miasta jako filia WDK. Jednak po dwóch latach oddany został w gestię Miejskiej Rady Narodowej w Iławie i od tej pory istniał jako Miejski Dom Kultury.

W styczniu 1977 roku, po przejściu na emeryturę Stanisława Węgorzew¬skiego, stanowisko dyrektora MDK objął Stanisław Suchwałko, dotychczasowy kierownik świetlicy IZNS oraz zespołu pieśni i tańca „Iławianie”, który powstał w roku 1968 w świetlicy IZNS. Ze Stanisławem Suchwałko współ¬pracowali: choreograf Jadwiga Meyka, nauczycielka śpiewu Ewa Wojnicka i kierownik muzyczny zespołu Sławomir Radziszewski.

W zespole „Iławianie” tańczyło 50 osób, w tym wielu dojeżdżających spoza Iławy. Pierwszymi spektaklami były wystawiane zarówno w Iławie na deskach sceny świetlicy IZNS, MDK i kina, jak też poza Iławą w olsztyńskim WDK oraz w innych miastach województwa, przedstawienia „Prządki Warmińskie”, „Wesele Warmińskie” i widowisko „Świeczka”. Później zespół opracował kolejne widowisko folklorystyczne „Zapust”.

Zespół pieśni i tańca „Iławianie”, zdobywający sobie szybko uznanie i sławę daleko poza Iławą, wkrótce otrzymuje zaproszenia na występy poza granicami kraju. Do jego najbardziej udanych wojaży należał wyjazd na festiwal folklorys¬tycznych zespołów tanecznych w Nagykallo na Węgrzech (1976 r.). „Iławianie” zdobyli tam pierwsze miejsce, wygrywając z najlepszymi zespołami z Rumunii, Bułgarii i Węgier.

Zespół „Iławianie” w ciągu swej ośmioletniej działalności zdążył wielokrotnie podbić serca publiczności iławskiej, zawsze owacyjnie przyjmującej wszystkie jego występy.

Pomimo wielu sukcesów odnoszonych w mieście, województwie i poza granicami kraju, zespół zakończył swoją działalność w grudniu 1976 roku z przyczyn dość prozaicznych. Zbyt wiele osób oraz instytucji bowiem zgłaszało chęci do decydowania o repertuarze i składzie zespołu oraz jego kierownictwa, a zbyt mało chciało ponosić koszty pracy instruktorów, zakupu i konserwacji strojów i instrumentów muzycznych, dojazdu członków zespołu na próby i ćwiczenia, wyjazdów na koncerty itp.

Po Stanisławie Suchwałko MDK-iem kierowali kolejno: Leszek Teofilak i Regina Mathoes. W tym okresie w Miejskim Domu Kultury działały zespoły instrumentalno-wokalne, estrada dziecięca, teatr poezji, kabaret literacki, klub łączności, DKF „Elfi”, klub dziecięcy „Miś”, pracownia modelarska, fotograficzna, sekcja szachowa, brydżowa itp.

W roku 1977 roku działacze SSK „Pojezierze” – wspólnie z Ośrodkiem Twórczości Ludowej Jana Kowalskiego – doprowadzają piwnice MDK do stanu użyteczności i według aranżacji wnętrz plastyczki Grażyny Żmudzińskiej uruchamiają w nich Iławską Galerię Amatorskiej Twórczości Artystycznej.

W roku 1984 stanowisko dyrektora MDK objął Jerzy Kalisz. Prowadziły wtedy działalność: młodzieżowy zespół tańca nowoczesnego, DKF 40, klub szachowy „Roszada”, klub brydżowy, klub dobrych nagrań, teatrzyk lalkowy, młodzieżowy teatr poezji oraz galeria sztuki prowadzona przez Bożenę Zabłocką.

Na mapie kulturalnej Iławy w roku 1985 pojawiło się całkiem nowe zjawisko artystyczne, jakim był założony i prowadzony przez Roberta Kowalskiego (wówczas pracownika świetlicy PSS „Społem”) kabaret dziecięcy „Wtyczka”. Kabaret, nawiązujący do dawnych tradycji estradowo-teatralnych spółdzielców z PSS, z wielkim powodzeniem prezentował swój program nie tylko w samej Iławie, ale również w innych miastach regionu i kraju.

Kabaret „Wtyczka” w ciągu czterech lat swej działalności miał 4 premiery i dał ponad 200 występów przed publicznością całego kraju. W zespole występowały dziewczęta z iławskich szkół podstawowych. Ich największym osiągnięciem był udział w finale prestiżowego konkursu kabaretowego PAKA w Krakowie (1988 r.). Dziewczęta z „Wtyczki” otrzymały wówczas nagrodę publiczności w postaci wielkiej maskoty wawelskiego smoka. Kabaret Roberta Kowalskiego był też nagradzany na wojewódzkich konkursach zespołów kabaretowych i teatralnych o Laur Złotej Rybki w Biskupcu Reszelskim.

W ciągu czteroletniej działalności kabaretu w zespole pracowało prawie 30 uzdolnionych estradowo dziewcząt. Do ulubienic publiczności należały: Beata Kasprzak, Mirosława Otremba, Agnieszka Grzelka oraz siostry Iwona i Kasia Chusteckie, Joanna i Henryka Jasik, Sylwia i Maja Grach.

W roku 1987 zaczynają się istotne zawirowania lokalowe. MDK przeprowadza się do wyremontowanego – przy ofiarnej pomocy załóg iławskich zakładów pracy – małego budynku po starej kotłowni przy ul. Skłodowskiej-Curie. U wejścia zawiśnie szyld: „Osiedlowy Dom Kultury” (ODK). Jest bardzo ciasno, ale działalność nie ustaje. Pracuje sekcja klubów dziecięcych i młodzieżowych, asocjacje gitar, galeria sztuki. Trwają przeglądy twórczości, turnieje szkół podstawowych i średnich, kursy języków obcych. Działa klub komputerowy, pracownia politechniczna.

Ówczesny dyrektor MDK Jerzy Kalisz przystępuje do zakrojonego na wielką skalę programu rozbudowy budynku Miejskiego Domu Kultury przy ulicy Kościuszki (w tym samym miejscu, gdzie dotąd stało dawne koszarowe kasyno oficerskie). Program fatalny i po megalomańsku przerośnięty, rozgrzebany, nigdy już dokończony i tak naprawdę również nigdy rozliczony. Po przemianach roku 1989 długo zastanawiano się, co z tym straszącym fantem zrobić. Wreszcie w miejscu tym znalazła własny dach uczelnia wyższa, a także mieści się tutaj szkoła muzyczna.

Era kultury „nowożytnej” w Iławie, to już temat na osobny odcinek lub nawet kilka odcinków.